Yuxunun pozulması müasir dövrdə ən geniş yayılmış şikayətlərdən biridir. İnsanların böyük qismi yuxu pozğunluğu, gec yatmaq, tez-tez oyanmaq və səhər yorğunluq hissi ilə qarşılaşır. Bu halda ilk ağıla gələn suallardan biri budur: “melatonin kömək edirmi?” və ya “melatonin nedir, melatonin hormonu bədənə necə təsir edir?”
Melatonin bəzən insomnia üçün universal həll kimi təqdim edilsə də, əslində proses daha kompleksdir. Məsələ təkcə melatonin qəbul etməkdən ibarət deyil — hormon balansı, xüsusilə də kortizol nedir və gecə niyə yüksəlir kimi faktorlar da mühüm rol oynayır.
Melatonin hormonu epifiz vəzisi tərəfindən qaranlıq mühitdə təbii şəkildə ifraz olunan bioloji siqnaldır. Onun əsas funksiyası bədənə “yuxuya keçid vaxtıdır” məlumatını verməkdir. İşıq azalanda melatonin artır, işıqlandıqda azalır.
Müasir həyat tərzi isə bu mexanizmi pozur:
gecə ekran işığı
stress səviyyəsinin yüksək olması
yatmadan əvvəl uzun müddət telefon istifadəsi
kofein qəbulunun gec saatlara sarkması
yuxu rejiminin pozulması
Bu halların hamısı melatonin hormonunun ritmini zəiflədir və nəticədə yuxu pozğunluğu yaranır.
Məsələyə yalnız melatonin tərəfindən baxmaq doğru deyil. Yuxu mexanizminin digər əsas hormonu kortizoldur.
kortizol nədir?
Stress hormonudur və normal halda:
səhərlər yüksək olur (oyanmanı dəstəkləmək üçün)
axşam azalmalıdır (melatoninə yuxuya keçid imkanı yaratmaq üçün)
Lakin stress, narahatlıq, uzunmüddətli psixoloji gərginlik və ekran istifadəsi kortizolun gecə saatlarında yüksəlməsinə səbəb olur. Bu zaman melatonin dermani qəbul etmək belə bəzən nəticə vermir, çünki bədən yuxu siqnalına reaksiya vermir.
Bəzi hallarda vəziyyəti dəqiqləşdirmək üçün kortizol analizi aparmaq tövsiyə olunur.
Melatonin dozası mövzusu kifayət qədər qarışıqdır və çox insan melatonin 3 mg variantına üstünlük versə də, bu hamıya uyğun standart doza deyil.
Ümumi yanaşma:
1 mg → bioloji saatın yüngül tənzimlənməsi
melatonin 3 mg → yuxuya getmə vaxtının qısaldılması üçün istifadə olunur
5 mg və yuxarı → xüsusi hallarda (jet lag və ya həkim göstərişi ilə)
Yüksək dozalar bəzən yuxu prosesini daha da çətinləşdirə və gecə oyanmalarını artıra bilər.
melatonin faydaları arasında aşağıdakılar qeyd olunur:
yuxuya keçmə müddətini azalda bilər
sirkadiyal ritmin normallaşmasına kömək edir
stress zamanı yuxu prosesini asanlaşdıra bilər
gecə oyanmalarını azalda bilər
jet lag zamanı bioritmin bərpasını sürətləndirir
Bununla belə, melatonin nedir sualının cavabı heç vaxt “möcüzəvi yuxu dərmanı” olmur. Bu, əsasən dəstək rolunu oynayan hormondur.
Əgər melatonin qəbul edildiyi halda fayda vermirsə, səbəb çox vaxt melatonin hormonu çatışmazlığı deyil, kortizol ritminin pozulmasıdır.
Aşağıdakı hallarda kortizolun yüksək olması ehtimal edilir:
yuxuya getməkdə çətinlik
səhər yorğun oyanma
gün ərzində enerji azalması
zehni yorğunluq
davamlı narahatlıq hissi
Belə vəziyyətlərdə melatonin təkbaşına problemi həll etmir.
Yuxu problemində səbəblər çoxdur: qeyri-sabit rejim, gec kofein qəbulu, stress, ekran işığı və ya sadəcə beynin gec saatlarda aktiv qalması. Melatonin hormonu yuxuya keçmək üçün siqnal göndərsə də, kortizol yüksək olduqda bu siqnal bloklana bilər.
— Təbii hormondur, lakin uzunmüddətli ardıcıl istifadə tövsiyə edilmir.
— Bəzi insanlarda təsir edir, digərlərində isə nəticə verməyə bilər.
— Yuxuya getməyi asanlaşdırmaq, ritmi tənzimləmək, jet lag zamanı dəstək göstərmək.
— Stress hormonudur. Gecə yüksək olduqda melatonin təsir etmir.
— Yuxu problemləri davamlıdırsa və səbəb aydın deyilsə.
— Həkim təyinatı olmadan olmaz.
Yuxu bədənin ən vacib proseslərindən biridir və onun pozulması tək bir səbəbdən qaynaqlanmır. Melatonin hormonu yuxunu dəstəkləyən mühüm faktor olsa da, kortizol, həyat tərzi və yuxu gigiyenası kimi digər elementlər də əhəmiyyətlidir.
Melatonin faydalı ola bilər, lakin problemin tam həlli üçün səbəblər düzgün qiymətləndirilməlidir.
AZ − AZN
